Τι είναι όμως «Γνωμικό»;

O ορισμός του γνωμικού που υιοθετείται από το Γνωμικολογικόν:

Γνωμικό είναι μια εύστοχα και επιγραμματικά διατυπωμένη κρίση για μια γενική αλήθεια, τρόπο συμπεριφοράς ή βασική αρχή που την επικαλούμαστε για να προσδώσουμε κύρος, αξιοπιστία και γλαφυρότητα στο λόγο.

Με αυτήν την έννοια, ο όρος «Γνωμικό» είναι γενικός και περιλαμβάνει ρήσεις από γνωστές (συνήθως) προσωπικότητες, εκκλησιαστικά ρητά, φράσεις από λογοτεχνικά κείμενα, επιγράμματα ευφυολογήματα, παροιμίες (που είναι λαϊκά γνωμικά), ιστορικές φράσεις, κ.λπ.

Οι λέξεις «Γνωμικό», «Αφορισμός», «Ρητό», «Απόφθεγμα», «Ρήση» είναι βασικά συνώνυμες. Ταυτίζονται επίσης και με άλλες παρόμοιες λέξεις που κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκαν για να δηλώσουν το ίδιο πράγμα, όπως «Αξίωμα», «Παράγγελμα», ακόμη και «Παροιμία» (πριν ο όρος εξειδικευθεί σε ρήσεις λαϊκής σοφίας).
Οι Αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον όρο «Γνώμη».

Αν και συνώνυμες αυτές οι λέξεις έχουν ανεπαίσθητες διαφορές:

• Το Απόφθεγμα είναι πιο βαρύγδουπο· είναι μια λίγο -πολύ γνωστή φράση, αναγνωρισμένης αξίας, από κάποια γνωστή προσωπικότητα.
• Ο Αφορισμός εμπεριέχει μια υποψία εμμονής και έλλειψης επιχειρημάτων για την αλήθεια του.
• Το Ρητό έχει πιο κλασικό χαρακτήρα και περιορίζεται σε ειδικές κατηγορίες γνωμικών (Εκκλησιαστικά Ρητά, Λατινικά Ρητά).
• Η Ρήση είναι λιγότερο διαδεδομένος και κάπως πιο ανάλαφρος όρος: κάτι που είπε κάποιος, κάποτε.

Το Γνωμικό είναι ο όρος-ομπρέλα που υπερ καλύπτει όλους αυτούς τους όρους και επιπλέον στεγάζει άνετα και μερικές υποκατηγορίες που συμπεριλαμβάνονται στο site, όπως: Ευφυολογήματα, Ιστορικές Φράσεις, Επιγράμματα κλπ. Περιλαμβάνονται βέβαια και οι Παροιμίες, που είναι λαϊκά γνωμικά. Το μόνο είδος φράσεων που δεν θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν Γνωμικά, αν και είναι μέρος του Γνωμικολογικού, είναι οι Παροιμιακές φράσεις.

• Η Παροιμία είναι ένα σύντομο λαϊκό γνωμικό (έμμετρο ή πεζό) που εκφράζει αλληγορικά ή σκωπτικά μια αλήθεια και που αποτελεί προϊόν μακρόχρονης πείρας και λέγεται για να παραδειγματίσει, να διδάξει ή για να σχολιάσει μια κατάσταση.
• Οι Παροιμιακές Φράσεις είναι ένα είδος φράσεων που δεν έχει να κάνει με γνωμικά, αν και συγγενεύει με τις παροιμίες ως προς το λαϊκό ή και αλληγορικό τους χαρακτήρα. Πρόκειται για σύντομες φράσεις που δεν αποτελούν «διατύπωση κρίσης», δεν τις χρησιμοποιούμε δηλαδή για να διατυπώσουμε μια άποψη, αλλά για να κάνουμε ένα χαρακτηρισμό. Παραδείγματα: «βίος και πολιτεία», «κόπρος του Αυγείου». Πάντως τα όρια με τις Παροιμίες είναι μερικές φορές δυσδιάκριτα.

Για τους ρέκτες των γνωμικών θα ήταν χρήσιμη η παράθεση της ορολογίας σε άλλες γλώσσες:

• αγγλικά : aphorism, quotation, quote, maxim, saying
• γαλλικά : aphorisme, sentence, citation, maxime
• Η παροιμία στα αγγλικά: proverb και στα γαλλικά: proverbe.

Για τη Δύση λοιπόν η πρώτη κύρια πηγή αποφθεγματικών φράσεων ήταν τα έργα του Ομήρου. Οι άνθρωποι τόσο στην κλασική αρχαιότητα, αλλά και αργότερα κατά την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή, επιδίωκαν να εμπλουτίζουν το λόγο τους με μνημειώδεις στίχους από το ομηρικά έπη.
Ακολουθεί ο Ησίοδος (γύρω στον 8ο π.Χ. αι.) που με το έργο του «Έργα και Ημέραι» τροφοδότησε επίσης την αρχαία γραμματεία με πλούσιο αποφθεγματικό υλικό. Ίσως ο Ησίοδος να μπορεί να θεωρηθεί σαν ο πρώτος γνωμικογράφος («…αεργίη δε τ’ όνειδος»)

Στο σημείο αυτό να τονίσουμε τη σημασία των μύθων για την εξέλιξη των γνωμικών. Οι παροιμίες συγγενεύουν με τους μύθους, γιατί πολύ συχνά συνοψίζουν ή υπαινίσσονται κάποιον μύθο, δηλαδή μια σύντομη αλληγορική ιστορία. Οι μυθογράφοι ανέκαθεν υπήρξαν συγχρόνως και γνωμολόγοι. Συχνά τελειώνουν το μύθο τους με ένα επιμύθιο, δηλαδή ένα γνωμικό που συνοψίζει ρητά το δίδαγμά του. Ο πρώτος και ο επιφανέστερος μυθοποιός υπήρξε φυσικά ο Αίσωπος, τον 6ο π.Χ. αιώνα, οι ιστορίες του οποίου συχνά κατέληγαν σε διαχρονικής αξίας ρητά («Όμφακες εισίν»).

Σχεδόν δυο αιώνες μετά τον Ησίοδο έχουμε τους ποιητές που αποκαλούνται Γνωμικοί. Σημαντικότερος από αυτούς ο Θέογνις, που βασικά ήταν ελεγειακός ποιητής, αλλά οι ελεγείες του προφανώς εκτιμήθηκαν και για την αποφθεγματική τους αξία. Στο Θέογνι αποδίδονται 1230-1400 γνωμικοί στίχοι στους οποίους προστέθηκαν από μεταγενέστερους –όπως συμβαίνει κατά κόρον με τις συλλογές από την αρχαιότητα- πολλά αδέσποτα δίστιχα και γνωμικά που αποδόθηκαν στο Θέογνι. Γνωμικός υπήρξε και ο σύγχρονός του Φωκυλίδης του οποίου τα ελάχιστα σωζόμενα γνωμικά αρχίζουν με τη φράση «Και τόδε Φωκυλίδεο» («και αυτό –το ωραίο- το είπε ο Φωκυλίδης»). Άλλοι ποιητές που μπορούν να ταξινομηθούν σ’ αυτήν την κατηγορία είναι ο Αρχίλοχος, ο Μίμνερμος, ο Ξενοφάνης.


Περί τον 6ο π.Χ. αιώνα έχουμε τα περίφημα ρητά των εφτά σοφών της αρχαίας Ελλάδας (Θαλής, Σόλων, Περίανδρος, Πιττακός, Χίλων, Κλεόβουλος, Βίας. Σημειωτέον ότι οι εφτά σοφοί θεωρούνταν ήδη αρχαίοι και από τους Έλληνες της κλασικής αρχαιότητος!)
Για τα σοφά ρητά αυτών των σοφών, ίσως για πρώτη φορά, υιοθετείται ο όρος «απόφθεγμα».


Οι επτά σοφοί συνδέονται άμεσα και με τα περίφημα Δελφικά Παραγγέλματα. Το Μαντείο των Δελφών ήταν γνωστό όχι μόνο για τους χρησμούς του, αλλά και για το μεγάλο αριθμό παραγγελμάτων που ήταν λιτά και μεστά αποφθέγματα 2 έως 5 λέξεων. Τα περισσότερα ανήκαν στους 7 σοφούς και ήταν χαραγμένα είτε στον πρόσθιο τοίχο του Πρόναου είτε επί του υπέρθυρου είτε επί των στηλών του ναού περιμετρικά. Κατά τον Σωσιάδη («Των Επτά Σοφών Υποθήκαι»), τα επιγράμματα περιλαμβάνουν 147 παραγγέλματα, αλλά υπήρχαν και πίνακες που περιείχαν χωριστά τα παραγγέλματα ενός εκάστου των Επτά.

Γενικά οι εφτά σοφοί δεν άφησαν γραπτό έργο αλλά κληροδότησαν στην ανθρωπότητα αυτά τα σύντομα αποστάγματα της σοφίας τους και έκαναν μια ουσιαστική συμβολή στο λογοτεχνικό αυτό είδος. Μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά τους αποφθέγματα: «Μέτρον άριστον», «Μηδέν άγαν», «Γνώθι σαυτόν», «Μελέτη το πάν».

Ο σχεδόν σύγχρονος των επτά σοφών, και εν πολλοίς πιο σημαντικός, Πυθαγόρας άφησε επίσης παρακαταθήκη γνωμικών καθόσον, εκτός από τα σωζόμενα θραύσματα της διδασκαλίας του και τα ανέκδοτα του βίου του, σ’ αυτόν αποδίδονται και τα Χρυσά έπη –μια συλλογή από 70 περίπου παραγγέλματα- που μάλλον όμως είναι πολύ μεταγενέστερα. Δείγματα: «Σπεύδε βραδέως», «Μηδέν θαυμάζειν».

Πηγή : http://www.gnomikologikon.gr/gnomika.html#ixzz2pnHj7eOw