Οι λεβέντες καπεταναίοι του εθνικοαπελευθερωτικού μας αγώνα προσέφεραν τεράστιες υπηρεσίες στο έθνος, δίνοντας ό,τι είχαν και δεν είχαν για την έναρξη, την εδραίωση και την επικράτηση της εξέγερσης, ακόμα και τις ίδιες τις ζωές τους.
Εξέχουσες φυσιογνωμίες από καπετανάτα, βιλαέτια και αρματολίκια ζώστηκαν τα όπλα και ύψωσαν τα λάβαρα του πολέμου ως οπλαρχηγοί τρομακτικοί της Ελληνικής Επανάστασης.
Ο ασίγαστος αγώνας πολλών δεν είναι όμως σήμερα γνωστός, καθώς φαίνεται πως υποχώρησαν κάτω από το βάρος των τρανών ονομάτων του εθνικού μας ξεσηκωμού: Αναγνωσταράς, Ανδρούτσος, Διάκος, Ζαΐμης, Κανάρης, Καραϊσκάκης, Κολοκοτρώνης, Κριεζής, Κριεζώτης, Μακρυγιάννης, Μαυρογένους, Μπότσαρης, Μπουμπουλίνα, Μιαούλης, Πετρόμπεης, Νικηταράς, Παπανικολής, Παπαφλέσσας, Πλαπούτας και τόσοι ακόμα έκλεψαν όλη τη δόξα γινόμενοι θρύλοι από τις σελίδες των απομνημονευματογράφων.
Παρά ταύτα, οι θυσίες όλων των υπολοίπων όχι μόνο έπιασαν τόπο, αλλά απαθανατίστηκαν με χρυσά γράμματα στις συνειδήσεις των συμπολιτών τους ως οι κύριοι μοχλοί της ελληνικής εθνεγερσίας.
Κι αν σήμερα η διαφύλαξη της ιστορικής μας μνήμης είναι απόλυτη αναγκαιότητα, ας βαδίσουμε στα μονοπάτια των ηρώων μνημονεύοντας μια χούφτα μόνο από τους λιγότερο γνωστούς οπλαρχηγούς του 1821 που αγωνίστηκαν με σθένος και αυτοθυσία για την ελευθερία της πατρίδας μας…
Λάμπρος Βέικος (;-1827)
Ο σουλιώτης οπλαρχηγός, γιος του Βέικου Ζορμπά, πήρε ενεργό μέρος στον αγώνα των Ρουµελιωτών μετά την πτώση και τον θάνατο του Αλή Πασά. Γνωστός για την ανδρεία και την τόλμη του, ενίσχυσε με τους 3.000 Ρουμελιώτες του την άμυνα του Μεσολογγίου και αρνήθηκε τις προτάσεις του Κιουταχή να μεσολαβήσει για σύναψη συμφωνίας µε τους πολιορκημένους. Μετά την Έξοδο, συμμετείχε στις επιχειρήσεις της Αττικής, δίνοντας τελικά τη ζωή του για τον αγώνα στη Μάχη του Ανάλατου το 1827.
Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος για να τιμήσει τη μνήμη του έδωσε στη φαμίλια του εκτάσεις γης στην περιοχή του σημερινού Άλσους Βεΐκου στον αθηναϊκό δήμο του Γαλατσίου…
Ιωάννης Γκούρας (1791-1826)
Με το που ξέσπασε η επανάσταση, ο οπλαρχηγός της Στερεάς Ελλάδας και Φιλικός Γκούρας στρατολόγησε 700 λεβέντες από την Παρνασσίδα και μαζί µε τον Πανουργιά και κάποιους γαλαξιδιώτες καπεταναίους κατέλαβαν στις 27 Μαρτίου τα Σάλωνα (τη σημερινή Άμφισσα). Κατόπιν πολέμησε στο πλευρό του Ανδρούτσου στο Χάνι της Γραβιάς (8 Mαΐου 1821), μετά στη Μάχη των Βασιλικών και συμμετείχε στη συνέλευση των Σαλώνων, υπογράφοντας τη σχετική διάταξη της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος.
Ο Γκούρας διακρίθηκε ιδιαίτερα για τη στρατηγική ικανότητα και την ανδρεία του, κάτι που θα τον φέρει το 1825 γενικό οπλαρχηγό της Ανατολικής Στερεάς, όπου θα εμπλακεί ενεργά στον εμφύλιο που ξέσπασε και θα έχει ενεργό ρόλο στη δολοφονία του Ανδρούτσου. Ο γενναίος οπλαρχηγός σκοτώθηκε τον Οκτώβριο του 1826 υπερασπιζόμενος την Ακρόπολη από τα στρατεύματα του Κιουταχή…
Αγγελής Γοβιός ή Γοβγίνας (1780-1822)
Ο Αγγελής Γοβιός ή Γοβγίνας (πραγματικό επίθετο Τζουτζάς η Τζοτζάς) ήταν οπλαρχηγός της Εύβοιας που κράτησε άσβεστη τη φλόγα της επανάστασης στην Εύβοια. Προσωπικός φίλος του Ανδρούτσου και ξακουστός για το θάρρος του, ο Γοβιός πολέμησε με γενναιότητα στο Χάνι της Γραβιάς και έδρασε σε όλη την Εύβοια ως γενικός αρχηγός των επαναστατικών σωμάτων της περιοχής. Στις 15 Ιουνίου 1821 αντιμετώπισε τον Ομέρ Βρυώνη στα Βρυσάκια αναγκάζοντάς τον να αποσυρθεί.
Ο θρυλικός οπλαρχηγός και εκ των πρωταγωνιστών της εθνεγερσίας μας σκοτώθηκε σε ενέδρα των Τούρκων στις 28 Μαρτίου 1822, πλάι στον αδερφό του Αναγνώστη.
Ενδεικτικό της σημαντικότητάς του για την επανάσταση στην Εύβοια είναι το δημοτικό τραγούδι που ήταν άλλοτε στα στόματα όλων: «Για σένα, μωρ’ Αγγελή, κλαίει το Γριπονήσι / που χάθηκες κατακαμπής με όλο το γιουρούσι. / Εσύ δεν επολέμαγες μες στης Γραβιάς το χάνι / μ’ οχτώ χιλιάδες Γκέκηδες και βγήκες παλικάρι; / Μα οι Μπαλαλαίοι τα σκυλιά σούφαγαν το κεφάλι. / Σε κλαίει ούλ’ η Ρούμελη τ’ ήσουνα παλικάρι».
Ιωάννης Δυοβουνιώτης (1757-1831)
Ο Ιωάννης Ξήκης, που έμεινε γνωστός ως Δυοβουνιώτης (από το τοπωνύμιο της καταγωγής του), ήταν αρματολός της Λοκρίδας και Φιλικός, παίρνοντας μέρος στον αγώνα από τις πρώτες στιγμές. Με το που ήχησαν οι σάλπιγγες του πολέμου, απελευθέρωσε την Μπουδουνίτσα (13 Απριλίου 1821) και συνεργάστηκε κατόπιν µε τον Αθανάσιο Διάκο σε κοινές στρατιωτικές επιχειρήσεις. Δικής του έμπνευσης ήταν εξάλλου το σχέδιο άμυνας στη Μάχη των Βασιλικών (25 Αυγούστου 1821), που οδήγησε στην αναχαίτιση της στρατιάς του Μπεϊράν Πασά και την εμφατική νίκη των Ελλήνων.
Ο μεγάλος οπλαρχηγός της Στερεάς, πραγματικό φόβητρο για τους Τούρκους, ήταν ένας από τους γνησιότερους ήρωες της επανάστασης, πολεμώντας ασταμάτητα και παίρνοντας μέρος σε όλες τις μάχες μέσα και έξω από τα όρια της Ρούμελης, χωρίς ποτέ να εμπλακεί στις πολιτικές ίντριγκες του καιρού του. Του απονεμήθηκε τιμητικά ο βαθμός του στρατηγού…
Tσάµης Καρατάσος (1798-1861)
Ο γιος του αρματολού της Μακεδονίας, Αναστάσιου Καρατάσου, έπιασε τα όπλα το 1822 δρώντας κατά την επανάσταση της Βέροιας. Ο σπουδαιότερος οπλαρχηγός της Μακεδονίας κατέφυγε μετά στην Εύβοια και τις Σποράδες, συνεχίζοντας τον πόλεμο της ανεξαρτησίας, πριν περάσει τον Αύγουστο του 1828 στην Ανατολική Στερεά αγωνιζόμενος για την αποκατάσταση της ελληνικής κυριαρχίας.
Η πλούσια επαναστατική του δράση θα του φέρει τον βαθμό του αρχιστράτηγου της Μακεδονίας στο απελευθερωτικό κίνημα της Χαλκιδικής τον Απρίλιο του 1854. Με την εγκαθίδρυση της βασιλείας, έγινε υπασπιστής του Όθωνα…
Μιχάλης Κόρακας (1797-1882)
Αν εξαιρέσουμε τον επαναστάτη Ιωάννη Δασκαλογιάννη, δύσκολα θα βρεθεί σημαντικότερος οπλαρχηγός στην Κρήτη από τον Κόρακα, ο οποίος άπλωσε την επαναστατική του δράση σε όλη την Ελλάδα πολεμώντας κυριολεκτικά μέχρι τα βαθιά του γεράματα. Από την πρώτη στιγμή που ξέσπασε η επανάσταση στο νησί (Μάιος 1821), ο Κόρακας έπιασε τα όπλα για να αναδειχθεί σε έναν από τους σπουδαιότερους ηγέτες της Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης, αν και δεν περιόρισε τη δράση του στο νησί, πολεμώντας ακόμα και τον Κιουταχή στην Αττική.
Ο «Γέρος», όπως ήταν το παρατσούκλι του, ξεκίνησε τη δράση του ως αρματολός και έκανε έναν τέτοιον πόλεμο στην Κρήτη που θα τον έκανε γνωστό απ’ άκρη σ’ άκρη στο νησί. Ήταν τόσο ταγμένος στρατιώτης στα ιδανικά του εθνικοαπελευθερωτικού μας αγώνα που όταν το 1825 φάνηκε ότι η επανάσταση στο νησί είχε καταπνιγεί, πέρασε στην ηπειρωτική Ελλάδα συνεχίζοντας τη μάχη στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, πολεμώντας δίπλα στον Καραϊσκάκη στη Μάχη της Ακρόπολης.
Μετά γύρισε στην Κρήτη για να συνεχίσει τον άσβεστο αγώνα του, όντας τώρα πειρατής για να χτυπά τους Τούρκους στο Αιγαίο! Όταν η ελληνική κυβέρνηση του προσέφερε τιμητικά τον βαθμό του λοχαγού, εκείνος αρνήθηκε, λέγοντας ότι δεν έδωσε μάχες για να πάρει ανταλλάγματα. Ο Κόρακας πολεμούσε καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του, παίρνοντας μέρος μέχρι και στη μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866-69 ως γενικός αρχηγός των 12 ανατολικών επαρχιών. Παρά το προχωρημένο της ηλικίας του, συμμετείχε σε δεκάδες μάχες σε όλη την ανατολική Κρήτη προλαβαίνοντας να ρίξει άλλη μια ντουφεκιά στην επανάσταση του 1878 (παρά το γεγονός ότι είχε ήδη υπερβεί το 80ό έτος της ηλικίας του)…
Μιχάλης Κουρµούλης (1765-1824)
Ο μουσουλμάνος αξιωματικός του τουρκικού στρατού Χουσεΐν Μπέης στην προεπαναστατική κρητική περίοδο μετατράπηκε σε παθιασμένο οπλαρχηγό του 1821 εξυπηρετώντας ως κρυπτοχριστιανός τα συμφέροντα των Ελλήνων. Ο Κουρμούλης πρωτοστάτησε στον ξεσηκωμό της Κρήτης και το 1823, ως υπαρχηγός του ελληνικού στρατού, αντιστάθηκε στις επιδρομές του Χουσεΐν Πασά. Μετά την υποταγή της Κρήτης, ακολούθησε τον Τοµπάζη στην Ύδρα.
Ο μεσσαρίτης αγάς Χουσεΐν Κουρμούλης, μια από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες των επαναστατικών χρόνων που σέβονταν μουσουλμάνοι και χριστιανοί, μετατράπηκε από άρχοντας των κατακτητών σε έναν από τους πρώτους κρήτες Φιλικούς και σημαντικό οπλαρχηγό στη συνέχεια, πολεμώντας ασίγαστα μέχρι το 1824, όταν έπεσε κυνηγημένος από τους Τούρκους. Τον αγώνα που κήρυξε συνέχισαν τα μέλη της ευρύτερης οικογένειας Κουρμούλη…
Βασίλειος Μαυροβουνιώτης (1795-1847)
Ο μαυροβούνιος οπλαρχηγός του 1821, Βάσος Μαυροβουνιώτης, και στρατιωτικός κατόπιν της οθωνικής περιόδου καθιερώθηκε ως ηγετικό στέλεχος του αγώνα στην Εύβοια, υψώνοντας τον Αύγουστο του 1821 το επαναστατικό λάβαρο στην Κάρυστο και πολεμώντας σε όλες τις μεγάλες μάχες (Στύρα, Βρυσάκια, Πολιτικά, Βάθεια). Ο χίλιαρχος του Καραϊσκάκη στην Αττική ανέλαβε ως στρατηγός τη φύλαξη της Ύδρας το 1824 και το 1825 πήρε μέρος στον πόλεμο κατά του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο.
Ο Έλληνας από την Ιλλυρία συμμετείχε το 1826 στην αποτυχημένη Εκστρατεία της Βηρυτού, φορώντας ως το τέλος της ζωής του τη φορεσιά των οπλαρχηγών. Ο Μαυροβουνιώτης νίκησε τους Τούρκους στη Φοντάνα, στο Θριάσιο Πεδίο και στο Μαρτίνο το 1829. Συνολικά έλαβε μέρος σε περισσότερες από 36 μάχες, όπου διακρίθηκε για τη γενναιότητα και τη στρατιωτική του διάνοια…
Μητροπέτροβας (1745-1838)
Ο κλεφτοκαπετάνιος και αγωνιστής Μήτρος Πέτροβας, γνωστότερος ως Μητροπέτροβας, ήταν μεσσήνιος οπλαρχηγός και ένας από τους ηγέτες των αντικυβερνητικών εξεγέρσεων αργότερα κατά τη διάρκεια της βαυαρικής αντιβασιλείας. Ως οπλαρχηγός ανέπτυξε από νωρίς αντιοθωμανική δραστηριότητα πολεμώντας ήδη από τα Ορλοφικά (1770) και προετοιμάζοντας κατόπιν την επανάσταση στη Μεσσηνία, τασσόμενος στο πλευρό του Κολοκοτρώνη (του οποίου ήταν κηδεμόνας ο Μητροπέτροβας, που ανέλαβε τον νεαρό Θεόδωρο μετά τον θάνατο του πατέρα του Κωνσταντίνου). Συμμετείχε στη Μάχη του Βαλτετσίου, στις επιχειρήσεις της Αρκαδίας, την άλωση της Τριπολιτσάς και πήρε μέρος στην αναχαίτιση του Δράμαλη, αναδεικνυόμενος για την προσφορά του στον αγώνα σε χίλιαρχο το 1823.
Τον Μάιο του 1825 πήρε μέρος ως στρατηγός στις επιχειρήσεις εναντίον του Ιμπραήμ, αν και αργότερα καταδικάστηκε σε θάνατο για την εξέγερση κατά της βαυαρικής αντιβασιλείας, ποινή που δεν εκτελέστηκε ωστόσο λόγω της συνεισφοράς του στην ελληνική επανάσταση. Ο Μητροπέτροβας ήταν όχι μόνο ένας από τους γενναιότερους οπλαρχηγούς, αλλά και ο πιο συνετός στρατηγός του αγώνα, αφοσιωμένος μέχρι θανάτου στον μαθητή του Κολοκοτρώνη.
Γεωργάκης Ολύµπιος (1772-1821)
Ο οπλαρχηγός και Φιλικός (ένας από τους «Δώδεκα Αποστόλους» της) ήταν ένας από τους πιο άξιους και στενούς συνεργάτες του Αλέξανδρου Υψηλάντη κατά τον Αγώνα στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Ο καπετάνιος του αρµατολικίου του Ολύµπου που διακρίθηκε στον ρωσοτουρκικό πόλεμο τέθηκε επικεφαλής της έναρξης του αγώνα στο Βουκουρέστι, διαδραματίζοντας πρωταγωνιστικό ρόλο στην οργάνωση και τη διεξαγωγή των πρώτων επιχειρήσεων.
Ο Ολύμπιος, συνεχίζοντας τον πόλεμο κατά της Υψηλής Πύλης, κατέφυγε µε τον Ιωάννη Φαρµάκη στη Μονή του Σέκου, όπου και εγκλωβίστηκαν. Αποκομμένος και µε λιγοστούς συντρόφους στο πλευρό του, πυροβόλησε ένα βαρέλι γεμάτο µε πυρίτιδα και ανατινάχθηκε μαζί µε τον εχθρό για να μην πέσει σε τουρκικά χέρια…
Αντώνης Οικονόµου (1785-1821)
Ο Φιλικός και πρωτεργάτης της επαναστατικής δράσης στην Ύδρα ήταν ένας έμπορος που δρούσε στην Πόλη, όταν παράτησε τα πάντα για να κηρύξει τον αγώνα στο νησί του. Υψώνοντας το λάβαρο της επανάστασης τη νύχτα της 27ης Μαρτίου 1821, αιφνιδίασε τους αριστοκράτες, τους καραβοκύρηδες και τους προκρίτους του νησιού, καταλαμβάνοντας την καγκελαρία και αναλαμβάνοντας έτσι την πολιτική και στρατιωτική διοίκηση της Ύδρας.
Οι προεστοί, που ξαφνιάστηκαν από την εξέλιξη αυτή, αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν τη εξουσία του και κάτω από τη λαϊκή πίεση να συνδράμουν χρηματικά στον εξοπλισμό του στόλου. Κι αυτό είναι που πιστώνεται στον υδραίο πλοίαρχο και πρωτεργάτη της λαϊκής εξέγερσης στο νησί: η κάμψη των αντιρρήσεων των προκρίτων και η αναγκαστική συμμετοχή όλου του νησιού στην Επανάσταση του 1821!
Η προσπάθεια του Οικονόµου να αποκηρύξει την πειρατεία και να επιβάλει τους διεθνείς κανόνες δικαίου για ισόποση διανομή της λείας από τη σύλληψη των εχθρικών πλοίων προκάλεσε όμως τέτοιες αντιδράσεις που τα πληρώματα τον εγκατέλειψαν και τρεις πλοίαρχοι όρμησαν εναντίον του. Δολοφονήθηκε τελικά στις 16 Δεκεμβρίου 1821 από στρατιωτική δύναμη που στάλθηκε να τον συλλάβει, αν και η παρακαταθήκη του στον αγώνα είχε ήδη εξασφαλιστεί: παρά τον ενάµιση μήνα που διάρκεσε η εξουσία του, η προσφορά του στην επανάσταση ήταν σημαντική, καθώς όπως παρατηρεί ο Τρικούπης: «µε την τόλμη του ανυψώθηκε υπεράνω της παντοδύναμης αριστοκρατίας και οδήγησε το λαό στον αγώνα της ελευθερίας και της δόξας».
Πανουργιάς Πανουργιάς (1759-1834)
Ο αρματολός από τα 16 του χρόνια Δημήτριος Ξηρός (Πανουργιάς) πολέμησε στα Ορλοφικά, μυήθηκε νωρίς νωρίς στη Φιλική Εταιρεία και κάτω από τις εντολές της πολέμησε µε τον Ανδρούτσο, τον ∆ιάκο και τον ∆υοβουνιώτη στην Άμφισσα, τη Γραβιά, τα Βασιλικά κ.λπ. Γενναίος, ακούραστος και αγνός πατριώτης, έπαιξε πάντα ρόλο ενωτικό στην έξαρση των παθών. Ο ξακουστός οπλαρχηγός της Άμφισσας (Σάλωνα) ηγήθηκε των οπλαρχηγών σε πολλές μάχες και αποθεώθηκε στην Αλαμάνα και το Χάνι της Γραβιάς.
Από τον αγώνα ο παθιασμένος αυτός αγωνιστής αποσύρθηκε μόνο λόγω γήρατος, αν και φρόντισε να αφήσει τον γιο του διάδοχο στην αρχηγία του σώματός του. Μετά το τέλος της επανάστασης, ο άδολος Πανουργιάς αποσύρθηκε στην Άμφισσα, όπου και πέθανε ως ένας από τους πρώτους και πλέον αξιοσέβαστους ήρωες του αγώνα…
Γιαννάκης Ράγκος (1790-1870 )
Ως ένας από τους κυριότερους οπλαρχηγούς της Δυτικής Στερεάς, ο Ιωάννης Ράγκος ξεκίνησε τη δράση του ως αρματολός, πρωτοστατώντας στις πρώτες φάσεις της επανάστασης (1821-1825) σε σωρεία µαχών στην Αιτωλοακαρνανία και την Ήπειρο, αλλά και στην Πελοπόννησο εναντίον του Ιμπραήμ. Την επαναστατική του δράση την ξεκίνησε μάλιστα με ένα τέχνασμα: όταν ο Αλή Πασάς εξόργισε τον σουλτάνο το 1820, ο Φιλικός Ράγκος ξεκίνησε εκστρατεία προσποιούμενος ότι προστρέχει σε ενίσχυση του πολιορκημένου Αλή!
Γι’ αυτό και όταν ξέσπασε η επανάσταση το σώμα του Ράγκου ήταν ένα από τα πιο ετοιμοπόλεμα. Ο ίδιος διέθετε μάλιστα την ικανότητα να αποφεύγει και τις ελληνικές περιπέτειες, αλλάζοντας συνεχώς στρατόπεδα και επιδεικνύοντας μια απίστευτη προσαρμοστικότητα προσεταιριζόμενος τον ισχυρότερο κάθε φορά πολιτικό. Το 1822 θα τον βρει γενικό αρχηγό στην εκστρατεία της Θεσσαλίας και συμπολεμιστή του Καραϊσκάκη, ενώ την επόμενη χρονιά ως στρατηγός θα αναλάβει την καταδίωξη του αποστάτη πια Καραϊσκάκη για λογαριασμό της κυβέρνησης!
Παρά το γεγονός ότι ενήργησε συχνά με γνώμονα τα προσωπικά του συμφέροντα, η προσφορά του στον αγώνα ήταν αναντίρρητη (όπως, για παράδειγμα, ότι έσωσε το Μεσολόγγι το 1824 από τον Ομέρ Πασά), γι’ αυτό και του παραχωρήθηκε το πασαλίκι των Αγράφων…
Νικόλαος Στορνάρης ή Στουρνάρης (1775-1826)
Ο αρματολός, Φιλικός και οπλαρχηγός της Αιτωλοακαρνανίας, μέλος μιας από τις πιο ισχυρές αρµατολικές οικογένειες της ∆υτικής Στερεάς, κήρυξε τον Ιούλιο του 1821 την επανάσταση στην Πόρτα, την Πρέβεντα και την Καλαµπάκα ως επικεφαλής των τοπικών οπλαρχηγών. Σύντομα θα έχει στα χέρια του τον έλεγχο όλης της περιοχής και μετά θα πάει στο Μεσολόγγι (1823) παίρνοντας μέρος στη συνέλευση των οπλαρχηγών της Δυτικής Στερεάς.
Ο Στουρνάρης συμμετείχε ενεργά στην επανάσταση του Ασπροποτάμου και πολέμησε με γενναιότητα στη Στερεά και την Πελοπόννησο στο πλευρό του Καραϊσκάκη, κάνοντας το αρματολίκι του στον Ασπροπόταμο θρυλικότατο. Όταν ο Κιουταχής βάδισε κατά του Μεσολογγίου, ο ονομαστός για τον πατριωτισμό και την ανδρεία του Στουρνάρης ανέλαβε την αρχηγία της υπεράσπισης του. Ως αρχηγός του φρουράς της πόλης, παρέμεινε στο Μεσολόγγι καθ’ όλη τη διάρκεια της δεύτερης πολιορκίας του και έπεσε ηρωικά κατά τη μεγάλη έξοδο.
Ασημάκης Φωτήλας (1761-1835)
Ο πρόκριτος των Καλαβρύτων, Φιλικός και ένας από τους πλέον εξέχοντες πελοποννήσιους αρχηγούς της Ελληνικής Επανάστασης υποστήριξε ενεργά το ξέσπασμα της εξέγερσης από την πρώτη κιόλας στιγμή, τονίζοντας στην Αγία Λαύρα τον Μάρτιο του 1821 σε κλήρο και αριστοκρατία τους κινδύνους από οποιαδήποτε αναβολή του αγώνα. Κι έτσι πήρε μέρος στην πρώτη σοβαρή πολεμική επιχείρηση του αγώνα στα Καλάβρυτα, ως ένας από τους πρώτους οπλαρχηγούς, γενικεύοντας τη φλόγα του εθνικοαπελευθερωτικού μας αγώνα.
Ο πληρεξούσιος της Α’ Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου και αντιπρόεδρος της Πελοποννησιακής Γερουσίας ήταν ένας φωτισμένος και μετριοπαθής πολιτικός που έλαμψε και στον εμφύλιο, όπου και παραιτήθηκε από τα καθήκοντά του καθώς αρνήθηκε να προβεί σε διώξεις αντικυβερνητικών. Παρά την πικρία του και την οριστική απόσυρσή του από το πολιτικό σκηνικό (1825), δεν έπαψε ποτέ να ενισχύει ηθικά και υλικά την επανάσταση, γι’ αυτό και εκλεγόταν συνεχώς πληρεξούσιος στις Εθνοσυνελεύσεις…
Χριστόδουλος Χατζηπέτρου ή Χατζηπέτρος (1799-1869)
Ο τρικαλινός Φιλικός και οπλαρχηγός της Ελληνικής Επανάστασης, και κατόπιν στρατιωτικός της οθωνικής περιόδου, πρωτοστάτησε το 1821 στην εξέγερση στην Καλαµπάκα και τον Ασπροπόταµο. Κατόπιν έδρασε στη Θεσσαλία και τη Στερεά και το 1825 προσέφερε τις υπηρεσίες του στο Μεσολόγγι ως την ηρωική έξοδο. Η ακούραστη δράση του θα τον φέρει κατόπιν στην κεντρική Στερεά και την Αττική.
Η δράση του δεν θα σταματούσε όμως εδώ, καθώς κατά την εξέγερση των αλυτρώτων το 1854 τέθηκε για άλλη μια φορά επικεφαλής των επαναστατών της Θεσσαλίας. Ο Χατζηπέτρος υπήρξε μια ιδιαίτερη περίπτωση οπλαρχηγού καθώς δεν προήλθε από τις τάξεις των κλεφτών, αλλά από μια εύπορη οικογένεια προκρίτων εκτός Πελοποννήσου και Στερεάς Ελλάδας. Διακρίθηκε ιδιαίτερα για τη γενναιότητα και τη νομιμότητα που επέδειξε και ποτέ δεν πήρε μέρος σε εξεγέρσεις και στάσεις. Απολάμβανε μεγάλου κύρους και αναγνώρισης από όλες τις πολιτικές παρατάξεις και φατρίες για την ακεραιότητα και την αφιλοκερδία του, ενώ είχε κερδίσει και τον σεβασμό όλων των σημαντικών οπλαρχηγών της εποχής του, που κατά κανόνα υποτιμούσαν τους προκρίτους για τις πολεμικές τους επιδόσεις.
Όσο για το σώμα των στρατιωτών που διοικούσε, το συντηρούσε αποκλειστικά με δικές του οικονομικές θυσίες, που ανήλθαν σε περισσότερο από 1 εκατομμύριο γρόσια, ποσό αστρονομικό για την εποχή. Μαθητής του Καραΐσκάκη, ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος ανήκει αυτοδικαίως στο πάνθεο των ηρώων της Επανάστασης του 1821…
Γενικά για την έναρξη και την πορεία της Επανάστασης του 1821
«Όταν αποφασίσαμε να κάμουμε την Επανάσταση, δεν εσυλλογισθήκαμε, ούτε πόσοι είμεθα, ούτε πως δεν έχουμε άρματα, ούτε ότι οι Τούρκοι εβαστούσαν τα κάστρα και τας πόλεις, ούτε κανένας φρόνιμος μας είπε; «πού πάτε εδώ να πολεμήσετε με τα σιταροκάραβα βατσέλια». Αλλά, ως μια βροχή, έπεσε εις όλους μας η επιθυμία της Ελευθερίας μας και όλοι και οι κληρικοί και οι προεστοί και οι καπεταναίοι και οι πεπαιδευμένοι και οι έμποροι, μικροί και μεγάλοι, όλοι εσυμφωνήσαμε εις αυτόν το σκοπό και εκάμαμε την επανάσταση».
Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (Από το λόγο του στην Πνύκα στις 8 Οκτ 1838).
Η ελληνική επανάσταση του 1821, επικός απελευθερωτικός αγώνας, του επί αιώνες, υπόδουλου ελληνικού λαού, υπήρξε ο πιο σημαντικός σταθμός της ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού.
Σφράγισε την εθνική πορεία των Ελλήνων, αφού η επιτυχής τελική έκβασή του, μετά από εννιά χρόνια σκληρού, ηρωικού, αλλά και αιματηρού πολέμου, σε πολλά μέτωπα, σήμανε την ίδρυση, από το 1830, του ελληνικού κράτους και την ένταξη της Ελλάδος, ύστερα από πολλούς αιώνες, στον πολιτικό χάρτη των ανεξάρτητων κρατών της γης.
Και γύρω απ’ αυτό το, αρχικά, μικρό κράτος, που δεν ανταποκρινόταν στις προσδοκίες και τις θυσίες των αγωνιστών του ’21, θα συγκεντρωθεί σιγά-σιγά όλος ο Ελληνισμός για να πραγματοποιήσει τη νέα του ιστορική πορεία.
Ο αγώνας της εθνικής παλιγγενεσίας, μακροχρόνιος, άνισος, με κορυφώσεις ηρωισμού αλλά και με περιόδους κάμψης και κατάπτωσης, κατόρθωσε να σφυρηλατήσει την εθνική συνείδηση των Ελλήνων, να αναπτύξει την εθνική τους ενότητα και να εμπνεύσει τις επόμενες γενιές για διαδοχικές εξορμήσεις και απελευθερώσεις ώστε να λάβει η Ελλάδα τη σημερινή της μορφή.
Ακόμη, σε καιρούς απογοήτευσης και δοκιμασίας, εμψύχωσε τους αλύτρωτους Έλληνες και τους έδωσε τη δύναμη για καρτερία και αντίσταση, μέχρι να μπορέσουν να πετύχουν κι αυτοί την εθνική τους αποκατάσταση και ένταξη στον εθνικό κορμό.
Ταυτόχρονα, υπήρξε κορυφαίο πολιτικό γεγονός και για την ίδια την ιστορία της Ευρώπης, αφού απασχόλησε την ευρωπαϊκή διπλωματία, ενεργοποίησε τις φιλελεύθερες συνειδήσεις, προκάλεσε το φιλελληνικό κίνημα, όπλισε με προσδοκίες τους ευρωπαϊκούς λαούς που αναζητούσαν την εθνική τους δικαίωση, παρέσυρε κυβερνήσεις μεγάλων δυνάμεων να ενδιαφερθούν, θετικά ή αρνητικά, και στο τέλος να υποχρεωθούν να συνεργασθούν και να συνυπογράψουν τα πρωτόκολλα για την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους.
Η ελληνική επανάσταση παρουσίασε έντονες διακυμάνσεις κατά τα εννέα χρόνια της διάρκειάς της, με εναλλαγές επιτυχιών αλλά και αποτυχιών, εμφύλιους σπαραγμούς, μέχρι να μπορέσει να ισχυροποιηθεί και να αναγνωριστεί από τις εγγυήτριες δυνάμεις με την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου του 1830, που δημιούργησε το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος.
Aπόσπασμα από τον αυθεντικό λόγο του στρατηγού, Γιάννη Μακρυγιάννη:
«Τούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί, και σοφοί και αμαθείς και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι. Όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσωμεν εδώ. Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμεν κι όλοι μαζί.
Και να μην λέγει ούτε ο δυνατός «εγώ», ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγη ο καθείς «εγώ»; Όταν αγωνιστή μόνος του και φκιάση ή χαλάση, να λέγη «εγώ». Όταν όμως αγωνίζωνται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λέη «εμείς». Είμαστε εις το «εμείς» και όχι εις το «εγώ». Και εις το εξής να μάθωμεν γνώση, αν θέλωμεν να φκιάσωμεν χωριόν, να ζήσωμεν όλοι μαζί».
Τα σημαντικότερα γεγονότα της ελληνικής επανάστασης
1814-1820 Ιδρύεται στην Οδησσό η Φιλική Εταιρεία, από τον Νικόλαο Σκουφά, τον Αθανάσιο Τσακάλωφ και τον Πάτμιο Εμμανουήλ Ξάνθο, με αποκλειστικό σκοπό την προετοιμασία της επανάστασης. Γενικός Επίτροπος της «Ανωτάτης Αρχής της Φιλικής Εταιρείας» ανέλαβε, το 1820, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, αξιωματικός του τσαρικού στρατού.
Φεβρουάριος-Μάρτιος 1821 Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κηρύσσει στο Ιάσιο της Μολδαβίας, πνευματικό κέντρο του Ελληνισμού, την επίσημη έναρξη της επανάστασης στις παραδουνάβιες Ηγεμονίες, με τη συγκρότηση του Ιερού Λόχου. Είχε προηγηθεί η επαναστατική του προκήρυξη με τον τίτλο «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος».
Μετά τις πρώτες επιτυχίες, ο τσάρος αποκηρύσσει τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και ο Ιερός Λόχος θα ηττηθεί τον Ιούνιο του 1821 στο Δραγατσάνι από υπέρτερες τουρκικές δυνάμεις. Τερματίζεται έτσι η επανάσταση στις παραδουνάβιες Ηγεμονίες.
25 Μαρτίου 1821 Συμβολική ημερομηνία έναρξης της ελληνικής επανάστασης. Ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός ορκίζει τους επαναστάτες στη Μονή της Αγίας Λαύρας. Οι επαναστάτες είχαν εισέλθει από τις 23 Μαρτίου στην πόλη των Πατρών και κήρυξαν την επανάσταση στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο Παπαφλέσσας και ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης απελευθερώνουν την Καλαμάτα από τους Τούρκους.
10 Απριλίου 1821 Η Πύλη προβαίνει σε αντίποινα. Απαγχονίζεται ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ στην Κωνσταντινούπολη. Το σώμα του θα μεταφερθεί στην Οδησσό.
23-24 Απριλίου 1821 Ο Αθανάσιος Διάκος μάχεται ηρωικά στην Αλαμάνα, συλλαμβάνεται από υπέρτερες δυνάμεις και βρίσκει ηρωικό, αλλά μαρτυρικό θάνατο. Μέρες αργότερα, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, μάχεται, και εμποδίζει, στο Χάνι της Γραβιάς, την πορεία των τούρκικων στρατευμάτων προς την Πελοπόννησο.
12-13 Μαϊου 1821 Η νίκη των Ελλήνων στο Βαλτέτσι ανοίγει το δρόμο για την κατάληψη της Τριπολιτσάς, στρατιωτικού και πολιτικού κέντρου της Πελοποννήσου.
26 Μαϊου 1821 Με την Πράξη της Συνέλευσης των Καλτετζών (μοναστήρι στην Αρκαδία), ιδρύεται η Πελοποννησιακή Γερουσία, με πρόεδρο τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη.
14 Ιουνίου 1821 Επανάσταση στην Κρήτη
9 Ιουλίου 1821 Οι Τούρκοι απαγχονίζουν στη Λευκωσία τον Αρχιεπίσκοπο Κύπρου Κυπριανό και αποκεφαλίζουν τους Μητροπολίτες Πάφου, Κιτίου και Κυρήνειας.
23 Σεπτεμβρίου 1821 Με την κατάληψη της Τριπολιτσάς (έδρας του πασά του Μορέως), εδραιώνεται η επανάσταση στην Πελοπόννησο. Δύο μήνες μετά, θα ιδρυθεί στο Μεσολόγγι, υπό την προεδρία του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ο «Οργανισμός της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος».
13 Νοεμβρίου 1821 Απελευθερώνεται η Άρτα από τους Σουλιώτες οπλαρχηγούς Μάρκο και Νότη Μπότσαρη, τους αδελφούς Τζαβέλα κ.ά.
1 Ιανουαρίου 1822 Στην Α’ Εθνοσυνέλευση στην Νέα Επίδαυρο, ψηφίζεται το πρώτο Σύνταγμα της Επανάστασης, γνωστό ως «Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος». Πρόεδρος του Εκτελεστικού εκλέγεται ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος.
30 Μαρτίου 1822 Καταστροφή της Χίου από τα τουρκικά στρατεύματα του Καπουδάν Πασά Καρά Αλή. Μια μαζική θυσία που θα εμπνεύσει προσωπικότητες της ευρωπαϊκής τέχνης και του πνεύματος, όπως ο Ντελακρουά και ο Βίκτορ Ουγκό και θα συγκινήσει την Ευρώπη, που θα δείξει περισσότερο ενδιαφέρον για τον ελληνικό Αγώνα. Τρεις μήνες αργότερα, ο Κωνσταντίνος Κανάρης θα πυρπολήσει και θα καταστρέψει την τουρκική ναυαρχίδα.
6 Ιουνίου 1822 Ο Χουρσίτ πασάς και ο Ομέρ Βρυώνης καταλαμβάνουν το Σούλι
29 Ιουνίου 1822 Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης θα καταστρέψει στα Δερβενάκια την στρατιά του Μαχμούτ πασά ή Δράμαλη ανατρέποντας τα φιλόδοξά του σχέδια. Οι Έλληνες και αρκετοί φιλέλληνες θα ηττηθούν, λίγες μέρες μετά, στο Πέτα (κοντά στην Άρτα) από ισχυρές τουρκικές δυνάμεις.
Αύγουστος 1822 Η παρουσία του Γεωργίου Κάνιγκ, ως υπουργού Εξωτερικών της Αγγλίας σηματοδοτεί τη θετική μεταστροφή της αγγλικής πολιτικής απέναντι στο Ελληνικό Ζήτημα.
Δεκέμβριος 1822 Το Συνέδριο των αντιπροσώπων των μεγάλων Δυνάμεων στη Βερόνα, παρά τις προσπάθειες των Ελλήνων απεσταλμένων, δεν αναγνωρίζει την ελληνική Επανάσταση και την αποκηρύσσει με διακήρυξή του.
Ιανουάριος 1823 Νίκη των Ελλήνων στο Ναύπλιο, που ορίζεται έδρα της επαναστατικής κυβέρνησης.
Μάρτιος 1823 Η Αγγλία αναγνωρίζει τους Έλληνες ως εμπόλεμους αναγνωρίζοντας de facto και την ελληνική επανάσταση.
Μάρτιος-Απρίλιος 1823 Συγκαλείται στο Άστρος της Κυνουρίας η Β’ Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων
12 Ιουλίου 1823. Ο φιλέλληνας, λόρδος Βύρων, φθάνει στο Αργοστόλι. Θα στηρίξει την επανάσταση και θα πεθάνει στο Μεσολόγγι τον Απρίλη του 1824. Στο Μεσολόγγι θα ταφεί και ο Μάρκος Μπότσαρης που πέθανε στη μάχη του Κεφαλόβρυσου Ευρυτανίας.
Φθινόπωρο 1823-Καλοκαίρι 1824 Εμφανίζονται οι πρώτες αντιθέσεις ανάμεσα στο Νομοτελεστικό υπό τον Θ. Κολοκοτρώνη και τον Πετρόμπεη και το Βουλευτικό υπό τον Κουντουριώτη που σχηματίζουν δύο ξεχωριστές κυβερνήσεις. Είναι η απαρχή της πρώτης φάσης του εμφυλίου σπαραγμού που θα τερματιστεί τον Ιούνιο με την επικράτηση του Κουντουριώτη.
7-8 Ιουνίου 1824 Καταστροφή της Κάσου από τους Τουρκοαιγύπτιους, οι οποίοι, λίγες μέρες μετά, θα καταστρέψουν ολοσχερώς και τα Ψαρά.
29 Αυγούστου 1824 Ναυμαχία του Γέροντα και πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας.
15 Απριλίου 1825 Αρχίζει η δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου από τον Κιουταχή και αργότερα και από τον Ιμπραήμ. Στις 10 Απριλίου 1826 θα γίνει η ηρωική έξοδος και η πτώση του Μεσολογγίου. Η θυσία του Μεσολογγίου προώθησε το ελληνικό ζήτημα όσο καμιά ελληνική νίκη και ο απόηχος των γεγονότων, αναζωπύρωσε το πνεύμα του φιλελληνισμού στην Ευρώπη.
5 Ιουνίου 1825 Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, δολοφονείται στην Ακρόπολη Αθηνών, θύμα της εμφύλιας διαμάχης.
3 Αυγούστου 1826 Ο Γκούρας κλείνεται με τους άνδρες του στην Ακρόπολη. Η πόλη παραδίδεται στον Κιουταχή.
11 Νοεμβρίου 1827 Η κυβέρνηση Ζαϊμη μεταφέρει την έδρα της στην Αίγινα.
19 Μαρτίου 1827 Με πρόταση του Κολοκοτρώνη ανατίθεται η ηγεσία του στρατού στον Church και των ναυτικών δυνάμεων στον Cochrane.
30 Μαρτίου 1827 Η Εθνοσυνέλευση εκλέγει τον Ιωάννη Καποδίστρια «κυβερνήτη της Ελλάδος» με επταετή θητεία.
22 Απριλίου 1827 Θανάσιμος τραυματισμός του Γεωργίου Καραϊσκάκη στη μάχη του Φαλήρου.
8 Οκτωβρίου 1827 Ναυμαχία του Ναβαρίνου. Ο ενωμένος συμμαχικός στόλος Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας καταστρέφει τον τουρκοαιγυπτιακό που βρισκόταν αγκυροβολημένος στον κόλπο του Ναβαρίνου, γεγονός που υπήρξε καταλυτικό στην εξέλιξη του Ελληνικού Ζητήματος. Οι τρεις προστάτιδες Δυνάμεις θα διαδραματίσουν πλέον καταλυτικό ρόλο στην γένεση του ανεξάρτητου νεοελληνικού κράτους.
8 Ιανουαρίου 1828 Άφιξη του κυβερνήτη Καποδίστρια στο Ναύπλιο. Ο λόγιος Θεόφιλος Καϊρης, προσφωνεί τον Ι. Καποδίστρια:
«Χαίρε και Συ Κυβερνήτα της Ελλάδος, διότι μετά τοσούτον πολυχρόνιον αποδημίαν, επιστρέφεις εις την κοινήν πατρίδα, την βλέπεις, την χαιρετάς όχι πλέον δούλην και στενάζουσαν υπό τον ζυγόν, αλλ’ ελευθέραν, αλλά δεχομένην σε Κυβερνήτην, και περιμένουσαν να Σε ίδη να οδηγήσης τα τέκνα της εις την αληθινήν ευδαιμονίαν και εις την αληθινήν δόξαν. Ζήθι! Αλλ’ έχων ιερόν έμβλημα «ο Θεός και η δικαιοσύνη κυβερνήσουσι την Ελλάδα». Ζήθι! Αλλά κυβερνών ούτως ώστε να αισθανθή η πατρίδα, να καταλάβωμεν και ημείς, να επαναλάβη η αδέκαστος ιστορία, να αντηχήσωσιν όλοι οι αιώνες, ότι ου Συ, ουδέ ο υιός σου, ουδέ ο οικείος σου, ουδέ ο φίλος σου, ουδέ πνεύμα φατρίας, αλλ’ αληθώς αυτός ο νόμος του Θεού, αυτό το δίκαιον, αυτοί της Ελλάδος οι θεσμοί κυβερνώσι την Ελλάδα δια Σου».
3 Φεβρουαρίου 1830 Υπογράφεται από τις Μεγάλες Δυνάμεις το πρωτόκολλο του Λονδίνου, σύμφωνα με το οποίο δημιουργείται ανεξάρτητο ελληνικό κράτος με οροθετική γραμμή τη γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού. Στο νέο κράτος θα συμπεριληφθούν, με το Πρωτόκολλο της συνδιάσκεψης του Λονδίνου στις 30 Αυγούστου 1832, η Πελοπόννησος, η Στερεά Ελλάδα, η Εύβοια, οι Σποράδες, οι Κυκλάδες και τα νησιά του Αργοσαρωνικού κόλπου.
27 Σεπτεμβρίου 1831 Δολοφονείται στο Ναύπλιο ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας.
25 Απριλίου 1832 Ο Όθων, δευτερότοκος γιος του βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου, εκλέγεται κληρονομικός μονάρχης της Ελλάδος. Θα φθάσει στο Ναύπλιο στις 25 Ιανουαρίου 1833.
Συνθήκες δημιουργίας και επέκτασης των ορίων του Ελληνικού Κράτους
Δύο από τα τρία ιδρυτικά μέλη της Φιλικής Εταιρίας που προετοίμασαν το έδαφος για την Επανάσταση ήταν από την Ήπειρο, ο Νικόλαος Σκουφάς και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ (από Άρτα και Ιωάννινα αντίστοιχα). Όταν ξέσπασε η Επανάσταση του 1821 πολλές πόλεις και χωρία της περιοχής ύψωσαν την σημαία της επανάστασης και οι Ηπειρώτες συμμετείχαν ενεργά στις συγκρούσεις, εντός και εκτός Ηπείρου.
Με το πέρας της Επανάστασης (1830), η Ήπειρος δεν περιήλθε στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Όμως ιδιαίτερα έντονη υπήρξε η συμβολή των Ηπειρωτών ευεργετών στην ενίσχυση του κράτους, όπως του Γεωργίου Σταύρου, ιδρυτή και πρώτου διευθυντή της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος , Γεώργιος Αβέρωφ , ιδρυτή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
Ο πρώτος πρωθυπουργός της Ελλάδας (ως συνταγματικής μοναρχίας) υπήρξε ο Ηπειρώτης Ιωάννης Κωλέττης , από το Συρράκο.
23 Σεπτεμβρίου 1864
Με ψήφισμα της Βουλής της Επτανήσου πραγματοποιείται η Ένωση με το ελληνικό κράτος. Είχε προηγηθεί η παραίτηση της Μεγάλης Βρετανίας από το δικαίωμα προστασίας των Επτανήσων.
Προσάρτηση Θεσσαλίας - Άρτας
20 Ιουνίου 1881
Με τη σύμβαση της Κωνσταντινούπολης η Ελλάδα προσαρτά τη Θεσσαλία, πλην της Ελασσόνας, και την περιοχή της Άρτας.
Προσάρτηση Μακεδονίας, Ηπείρου, Κρήτης, νησιών Αιγαίου.
Ο ΑΓΩΝΑΣ ΣΑΣ ΜΑΣ ΕΜΠΝΕΕΙ ΚΑΙ ΜΑΣ ΟΔΗΓΕΙ!ΑΘΑΝΑΤΟΙ!
Από την ΕΣΠΕΗΠ
